Przepełnione placówki opiekuńczo-wychowawcze (tzw. domy dziecka) i rodziny zastępcze, przeciągające się procedury sądowe, rosnąca kolejka dzieci czekających na miejsce w pieczy zastępczej, mniejsza liczba adopcji oraz niewystarczające wsparcie psychologiczne i finansowe dla dzieci oraz ich opiekunów to tylko część wyzwań, które stoją przed rządem, samorządami i podmiotami działającymi na rzecz dzieci, które trafiają do pieczy zastępczej. Podczas debaty „Piecza zastępcza – wyzwania i potrzeby stojące przed samorządem lokalnym”, zorganizowanej przez Fundację Dobrych Inicjatyw podczas X Europejskiego Kongresu Samorządów, eksperci i praktycy przedyskutowali propozycje niezbędnych reform, które usprawnią system pieczy zastępczej.
Obecnie poza rodzinnym domem w Polsce wychowuje się co setne dziecko – w sumie ponad 77 tysięcy. Równolegle blisko 1,5 tysiąca dzieci czeka na bezpieczny dom, ponieważ brakuje miejsc zarówno w rodzinach zastępczych, jak i domach dziecka. Wyjście z tej dramatycznej sytuacji wymaga kooperacji rządu, samorządów i organizacji społecznych, a także usprawnienia współpracy między sądami, ośrodkami pomocy społecznej i podmiotami związanymi z pieczą zastępczą.
Samorządowy smok się przebudza – dobre praktyki
Samorządy robią bardzo dużo, by zabezpieczyć potrzeby dzieci ze swojego powiatu, a zaraz zaczną robić jeszcze więcej, więc ten smok samorządowy się przebudza, otwiera na budowanie takiego systemu pieczy zastępczej, który zapewni bezpieczne miejsce do życia każdemu dziecku. To ogromny wysiłek, który należy wspierać zarówno przepisami prawa, jak i finansowaniem. Jednak system tworzą ludzie i to od ich zaangażowania, współpracy i determinacji wiele zależy – mówił Bartłomiej Jojczyk, prezes Fundacji Dobrych Inicjatyw.
Miasto Opole w najbliższych 4 latach przeznaczy 40 mln zł na rozwój systemu pieczy zastępczej. Środki te zostaną wykorzystane na budowę dwóch nowych rodzinnych domów dziecka, 20 mieszkań treningowych dla usamodzielniającej się młodzieży oraz wsparcie dla rodzin zastępczych, np. w postaci środków na cele wytchnieniowe dla rodziców zastępczych czy diagnostyczne dla dzieci z niepełnosprawnościami.
Wyzwania proceduralne i systemowe
Eksperci wskazali, że zmiany w potrzebne są już na etapie umieszczania dziecka w pieczy zastępczej. Już same procedury sądowe są przewlekłe i skomplikowane, co prowadzi do dalszej destabilizacji życia dzieci. Brakuje także koordynatorów pieczy zastępczej i asystentów rodzin, co dodatkowo obciąża istniejące struktury. Podczas debaty wielokrotnie podkreślano także problem wypalenia zawodowego rodziców zastępczych. Zdaniem uczestników, niezbędne jest zwiększenie wsparcia psychologicznego i finansowego, aby zachęcić nowe osoby do podjęcia tej odpowiedzialnej roli. Ponadto wprowadzenie centrów wytchnieniowych oraz systemu urlopów dla rodzin zastępczych mogłoby znacząco poprawić sytuację.
Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej zapowiedziało, że w najbliższych miesiącach przedstawi konkretne propozycje legislacyjne reformujące system pieczy zastępczej, które uwzględnią postulaty ekspertów i organizacji pozarządowych.
Sytuacja nie jest łatwa, bo z jednej strony mamy kryzys, jeśli chodzi o umieszczenia dzieci w pieczy wynikający ze wzmożonego napływu dzieci do pieczy. Z roku na rok rośnie liczba postanowień sądów. Z drugiej strony są zmiany społeczne. W ciągu 10 lat o 1000 rocznie spadała liczba adopcji w Polsce, więc nie zwalniają się miejsca w pieczy zastępczej. Do tego dochodzą jeszcze dzieci cudzoziemskie, które trafiają do Polski. Rozwój pieczy rodzinnej wymaga budowania pewnego dyskursu, który by pokazywał jak ważną i potrzebną pracę wykonują rodziny zastępcze. Nie ma drugiego takiego zadania publicznego, które byłoby w takim stopniu wykonywane przez obywateli. W obecnej sytuacji nie mamy już czasu, by rozmawiać o kierunkach zmian, tylko o konkretach. W perspektywie miesiąca, dwóch chcemy przed interesariuszami tego systemu: rodzinami zastępczymi przedstawicielami placówek, starostami, PCPR-ami położyć konkretne propozycje przepisów, by w ramach takich pre-konsultacji ustawy rozmawiać o konkretnych zmianach, ale już opisanych językiem prawa – mówił Michał Guć z Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej.
Ministerstwo przedstawia obszary planowanej reformy
- Mobilizacja do wsparcia rodzin biologicznych na poziomie gminy
Obecnie sposób finansowania i refundacji przez gminy kosztów pieczy zastępczej jest absurdalny, ponieważ w praktyce zachęca do „wypychania” dzieci do pieczy zastępczej. Gmina musi być zainteresowana tym, żeby rodzina dobrze funkcjonowała. Przygotowane przez MRPiPS rozwiązanie zakłada, że gmina będzie zobowiązana ponieść zdecydowanie wyższy koszt w sytuacji, gdy nie zapewniła rodzinie biologicznej odpowiedniego wsparcia i w rezultacie dziecko trafiło do pieczy zastępczej. Jednocześnie wdrożone zostaną mechanizmy, które będą zachęcały gminy do szukania rodzin zastępczych spokrewnionych i ich wspierania.
- Wsparcie rodzin w kryzysie
MRPiPS chce przywrócenia pierwotnej idei asystenta rodziny, który pracuje z rodziną w kryzysie, i którego zadaniem jest zapobieganie temu, by kryzys przybrał takie rozmiary, że dziecko trzeba będzie z rodziny naturalnej ewakuować.
- Pozytywne zmiany dla rodzin zastępczych
Resort chce, by forma zatrudnienia rodziców zastępczych dawała im większą stabilizację, a ich wynagrodzenie wzrosło. Planowane zmiany mają zobowiązać powiaty do tego, by zapewniały rodzinom zastępczym łatwą dostępność do koszyka różnego rodzaju usług wsparcia, które ułatwią skuteczne wykonywanie zadania, które im powierzono.
- Współpraca na poziomie powiatów
Ministerstwo zapowiada wdrożenie mechanizmów stymulujących współpracę pomiędzy samorządem a podmiotami funkcjonującymi w systemie pieczy zastępczej. Wdrożone zostanie rozwiązanie, które pilotażowo zostanie sprawdzone w 38 powiatach.
- Asystentura usamodzielnienia
Kolejnym ważnym krokiem w dobrą stronę ma być obowiązek rozpoczęcia prac nad Indywidualnym Programem Usamodzielnienia z wychowankami, już w wieku 16 lat oraz wsparcie kluczowego procesu usamodzielnienia poprzez zapewnienie nadzorującym go opiekunom odpowiedniego wynagrodzenia i wsparcia oraz wdrożenie narzędzi umożliwiających monitorowanie jego efektów.
W debacie udział wzięli:
Moderator: Bartłomiej Jojczyk, Prezes, Fundacja Dobrych Inicjatyw
Paneliści:
- Michał Guć, Zastępca Dyrektora Departamentu Polityki Demograficznej, Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej
- Joanna Luberadzka-Gruca, Prezeska Zarządu, Fundacja Polki Mogą Wszystko
- Aneta Markowska, Dyrektor, Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w Olsztynie
- Arkadiusz Wiśniewski, Prezydent, Urząd Miasta Opole (woj. opolskie)
- Agata Żędzian-Andrzejczyk, Zastępca Dyrektora, Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w Wołominie