Stosunki gospodarcze pomiędzy stronami mogą przewidywać różnego rodzaju postanowienia na wypadek niespełnienia świadczenia, powstrzymania się od dokonania świadczenia czy nienależytego wykonania świadczenia. Sądy administracyjne jednoznacznie wskazują, że o charakterze danego świadczenia nie decyduje jego nazwa, lecz istotne z punktu widzenia prawa podatkowego cechy. Dlatego ważne jest zrozumienie istoty i charakteru świadczeń. Poniżej wskażemy, jak organy podatkowe podchodzą do opodatkowania VAT takich instytucji jak rekompensata, odstępne i odszkodowanie. Wszystkie te instytucje muszą być analizowane indywidualnie, ponieważ w każdej sytuacji charakter tych świadczeń może się różnić. W niektórych przypadkach istotne z perspektywy opodatkowania VAT jest także to, czy doszło do spełnienia świadczenia głównego.
Na skróty:
Odstępne a VAT
Zgodnie z kodeksem cywilnym (art. 396) z odstępnym mamy do czynienia w przypadku, gdy w umowie zastrzeżono, że jedna lub obie strony mogą od niej odstąpić za zapłatą określonej sumy.
Z orzecznictwa sądów administracyjnych wynika, że należy odróżnić dwie sytuacje. Pierwsza została opisana przez NSA w wyroku z 13 lutego 2020 r., sygn. akt I FSK 1382/17, gdzie NSA wskazał, że odstępne jest rodzajem rekompensaty za niespełnienie zobowiązania wynikającego z umowy przedwstępnej. W tym przypadku wypłata odstępnego nastąpiła przed wykonaniem umowy i w ocenie NSA była to realizacja jednostronnego uprawnienia strony.
Z kolei w przypadku zapłaty odstępnego w sytuacji, gdy umowa jest już realizowana, to sądy administracyjne stoją na stanowisku, że ten rodzaj wypłaty stanowi wynagrodzenie za świadczoną usługę. Tytułem przykładu można wskazać sprawę rozstrzygniętą wyrokiem NSA z dnia 7 marca 2018 r., sygn. I FSK 794/16, gdzie NSA odstępne za wcześniejsze rozwiązanie umowy potraktował jako świadczenie usługi na rzecz drugiej strony.
Odszkodowanie a VAT
Kolejna kategoria świadczeń to odszkodowanie, czyli świadczenie należne poszkodowanemu za wyrządzenie szkody przez inny podmiot. Odszkodowanie nie jest więc ani zapłatą za dokonaną dostawę towarów, ani za świadczone usługi. Jest to świadczenie o charakterze kompensacyjnym, którego głównym celem jest wyrównanie szkody poniesionej wskutek powstania określonego zdarzenia. Odszkodowanie może wynikać z ustawy (np. odpowiedzialność za działania pracownika) albo z umowy.
NSA w wyroku z dnia 22 marca 2017 r., sygn. I FSK 1283/15, wskazał, że cechą charakterystyczną odszkodowania jest brak wzajemności świadczeń. Oznacza to, że o odszkodowaniu możemy mówić w sytuacji, gdy na skutek zaistnienia pewnych zdarzeń jedna ze stron jest zobowiązana do wypłaty określonego świadczenia drugiej. W związku z powyższym odszkodowania pełniące jedynie funkcję wynagrodzenia za wyrządzone szkody i straty nie podlegają opodatkowaniu podatkiem VAT, czyli nie powinny być dokumentowane fakturą. Mogą być dokumentowane notami księgowymi albo innym dokumentem.
Rekompensata a VAT
Od powyższego pojęcia „odszkodowania” należy odróżnić pojęcie „rekompensaty”, czyli świadomej rezygnacji z określonego rodzaju świadczeń w zamian za odszkodowanie. Pojęcie „rekompensaty” nie jest zdefiniowane w prawie. W związku z powyższym jego znaczenie może wynikać z umów oraz innych stosunków prawnych pomiędzy stronami. Zasadniczym celem rekompensaty jest wynagrodzenie drugiej stronie transakcji strat. W takim zakresie pojęcie „rekompensaty” jest bardzo podobne do klasycznego odszkodowania i może być z nim często mylone przez podatników. Warto tu zwrócić uwagę na stanowisko NSA w zakresie rekompensaty z tytułu świadczenia usług przewozu. NSA w wyroku z dnia 30 stycznia 2019 r., sygn. I FSK 1673/16, stwierdził, że rekompensaty wypłacane spółce przez gminę nie stanowią wynagrodzenia za usługi, lecz są wyrównaniem dochodowości spółki po zredukowaniu cen biletów za transport przez radę gminy. W takim przypadku rekompensata ma charakter bardzo podobny do odszkodowania i nie podlega przepisom ustawy o VAT.
W praktyce występują również rekompensaty będące wynagrodzeniem za powstrzymanie się strony transakcji od dokonania określonych czynności. Ustawodawca z pojęciem „świadczenia usług” zrównał każde świadczenie, które nie jest dostawą towarów. Dodatkowo w art. 8 ust. 1 ustawy o VAT, aby rozwiać wątpliwości, ustawodawca wskazał, jakie czynności należy rozumieć także jako świadczenie usług. Wśród tych czynności znajduje się zobowiązanie do powstrzymania się od dokonania czynności lub tolerowania czynności lub sytuacji. Przykładem może być tutaj rekompensata wypłacana w związku z przedterminowym rozwiązaniem umowy, która stanowić może wynagrodzenie wypłacane stronie za wyrażenie zgody na rozwiązanie umowy, będące w praktyce częścią czynszu należnego do końca umowy. Taka sytuacja była przedmiotem oceny Dyrektora KIS w ramach interpretacji z dnia 6 marca 2018 r., sygn. 0114-KD1P1-3.4012.33.2018.1.KC, gdzie organ podatkowy stwierdził, że tego rodzaju rekompensaty podlegają opodatkowaniu VAT.
Autor: radca prawny Robert Nogacki
Kancelaria Prawna Skarbiec specjalizuje się w ochronie majątku, doradztwie strategicznym dla przedsiębiorców oraz zarządzaniu sytuacjami kryzysowymi.
