Za czasów drugiego rządu Donalda Tuska, w którym ministrem pracy i polityki społecznej był Władysław Kosiniak-Kamysz wprowadzano w życie przepisy o abolicji ZUS. Czy nie czas na abolicję ZUS 2.0? Może byłoby oszczędniej, ponieważ w latach 2019–2022 do urzędów skarbowych skierowano 469 tys. Tytułów Wykonawczych (TW) na łączną kwotę 535,4 mln zł. W okresie objętym kontrolą odzyskano 203,5 mln zł (38,0 %), z tego 101,5 mln zł zostało ściągnięte przez organ egzekucyjny, a 102,0 mln zł stanowiły dobrowolne wpłaty po wszczęciu egzekucji. Do sądów skierowano 274 tys. TW na łączną kwotę 2,6 mld zł. Odzyskano 279,9 mln zł (10,8 %), z tego 218,8 mln zł zostało ściągnięte przez organ egzekucyjny, a 61,1 mln zł stanowiły wpłaty własne. Przeciętna wartość jednego TW w latach 2019–2021 kształtowała się na poziomie 2,2 tys. zł, a w 2022 r. wzrosła do 2,6 tys. zł.
Za poselskim projektem ustawy o umorzeniu należności powstałych z tytułu niezapłaconych składek na ubezpieczenia społeczne osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą z 2012 r. głosowało 430 posłów, nie głosowało – 29, a jeden był przeciw – p. Jackiewicz Dawid[1]. Ustawa dotyczyła wprowadzenia możliwości umorzenia składek na własne ubezpieczenie społeczne, na ubezpieczenie zdrowotne i na Fundusz Pracy, odsetek za zwłokę oraz pozostałych powstałych kosztów (w tym kosztów egzekucyjnych) dla wszystkich osób prowadzących pozarolniczą działalność, które w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 28 lutego 2009 r. podlegały obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym oraz wypadkowemu z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności i nie opłaciły należnych z tego tytułu składek – Dr n. pr. Marek Woch Ekspert Centrum Legislacji Federacji Przedsiebiorcy.pl
Minęło kilkanaście lat od abolicji ZUS a problem nie zniknął:
Przypis składek ogółem w latach 2019–2022 wynosił kolejno: 283,2 mld zł, 298,4 mld zł, 326,5 mld zł i 377,5 mld zł. Przypis składek wykazywał tendencję wzrostową – wzrost o 33,3 %.
W przypadku FUS wielkości te wynosiły odpowiednio: 203,8 mld zł, 214,8 mld zł, 234,5 mld zł i 266,5 mld zł. Fundusz Ubezpieczeń Społecznych zasilany był dotacjami z budżetu państwa w wysokości 38,9 mld zł w 2019 r., 33,5 mld zł w 2020 r., 35,0 mld zł w 2021 r. i 38,7 mld zł w 2022 r. Łącznie w latach 2019–2022 dotacja budżetu państwa wyniosła 146,2 mld zł przy przypisie składek wynoszącym 919,6 mld zł.
Według NIK (raport z marca 2024 r.) w latach 2019–2022 przedawnieniu uległy należności z tytułu składek w łącznej wysokości 8,7 mld zł, w tym z winy ZUS w wysokości prawie 472 mln zł, a oddziały ZUS nie posiadały narzędzi, które w sposób kompleksowy wskazywałyby stan zadłużenia wszystkich płatników[2].
Według danych ZUS kwota należności (składki i odsetki w ujęciu memoriałowym) wyniosła na koniec 2018 r. – 31,9 mld zł, 2019 r. – 32,6 mld zł, 2020 r. – 37,7 mld zł, 2021 r. – 35,5 mld zł, wzrastając na koniec 2022 r. do 38,4 mld zł, co oznacza, że w relacji do stanu na 31 grudnia 2018 r. zwiększyła się ona o 6,5 mld zł (o 20,4 %). Na koniec 2022 r. w należnościach ogółem 37,6 % stanowiły należności do 2015 r., należności za lata 2016–2020 stanowiły 33,6 %, natomiast należności z lat 2021–2022 stanowiły 28,6 %. Liczba kont płatników z zadłużeniem wynosiła: 1399,3 tys. kont na koniec 2018 r., 1356,8 tys. kont na koniec 2019 r., 1281,2 tys. kont na koniec 2020 r., 1232,8 tys. kont na koniec 2021 r. oraz 1344,9 tys. kont na koniec 2022 r.
Stan należności przedstawiono na infografice nr 2
Wzrost należności objętych postępowaniem egzekucyjnym:
Według danych ZUS kwota należności z tytułu składek, wobec których podjęto działania egzekucyjne, systematycznie wzrastała – z 19,3 mld zł w 2019 r. do 25,1 mld zł w 2022 r., tj. o 30,1 %. W latach 2019–2022 ZUS skierował 10,6 mln TW o łącznej wartości 24,5 mld zł, z czego skutecznie zrealizowano niecałe 2 mln TW (18,6 %) na kwotę 3,6 mld zł (14,7 %).
W wyniku prowadzonej egzekucji w okresie objętym kontrolą odzyskano ogółem 7,5 mld zł, w tym w wyniku ściągnięcia przez organ egzekucyjny – 4,6 mld zł oraz wpłat własnych dłużników – 2,9 mld zł. W latach 2019–2022 do urzędów skarbowych skierowano 469 tys.
TW na łączną kwotę 535,4 mln zł. W okresie objętym kontrolą odzyskano 203,5 mln zł
(38,0 %), z tego 101,5 mln zł zostało ściągnięte przez organ egzekucyjny, a 102,0 mln zł stanowiły dobrowolne wpłaty po wszczęciu egzekucji. Do sądów skierowano 274 tys. TW na łączną kwotę 2,6 mld zł. Odzyskano 279,9 mln zł (10,8 %), z tego 218,8 mln zł zostało ściągnięte przez organ egzekucyjny, a 61,1 mln zł stanowiły wpłaty własne. Przeciętna wartość jednego TW w latach 2019–2021 kształtowała się na poziomie 2,2 tys. zł, a w 2022 r. wzrosła do 2,6 tys. zł.
Ograniczenia w podejmowaniu działań egzekucyjnych:
Mimo objęcia działaniami egzekucyjnymi większej kwoty zaległych składek, na koniec 2022 r. – 13,2 mld zł, tj. 34,5 % należności, nie zostało objętych działaniami egzekucyjnymi. Podczas kontroli nie było możliwe wyodrębnienie – z ewidencji Centrali ZUS danych dotyczących zadłużenia z tytułu składek – podmiotów, wobec których ZUS nie podjął działań zmierzających do odzyskania zaległych składek. Z ustaleń kontroli wynika, że w praktyce występują uwarunkowania i sytuacje, które uniemożliwiają podjęcie działań egzekucyjnych, odraczają takie działania w czasie, bądź też skutkują zawieszeniem egzekucji.
Abolicja ZUS – jak było:
Ustawa z dnia 9 listopada 2012 r. o umorzeniu należności powstałych z tytułu nieopłaconych składek przez osoby prowadzące pozarolniczą działalność (tzw. ustawa abolicyjna) miała na celu rozwiązanie problemu zadłużenia przedsiębiorców wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS).
Kluczowe informacje dotyczące tej ustawy:
Przyczyny wprowadzenia ustawy:
- Niejednoznaczność przepisów: Przedsiębiorcy często nie byli świadomi powstania zaległości z powodu niejasnych przepisów i zmieniającej się interpretacji ZUS.
- Niemożność spłaty zadłużenia: Wysokie kwoty zaległych składek często przekraczały możliwości finansowe przedsiębiorców, prowadząc do likwidacji firm.
- Negatywne skutki dla gospodarki: Egzekucja zadłużenia prowadziła do upadłości przedsiębiorstw, co generowało straty dla gospodarki i zmniejszało wpływy do budżetu państwa oraz Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Główne założenia ustawy:
- Ustawa umożliwiała umorzenie należności z tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne i Fundusz Pracy.
- Umorzeniu podlegały również odsetki za zwłokę, opłaty prolongacyjne, koszty upomnienia, opłaty dodatkowe oraz koszty egzekucyjne.
- ZUS wydawał decyzję określającą warunki umorzenia, w której ustalał kwoty należności podlegających umorzeniu oraz kwoty, które należało uregulować.
- Ustawa określała warunki, jakie musieli spełnić przedsiębiorcy, aby skorzystać z umorzenia.
Ważne aspekty:
- Ustawa weszła w życie 15 stycznia 2013 roku.
- Istniały warunki, które przedsiębiorcy musieli spełnić, aby skorzystać z umorzenia.
- Ustawa miała na celu oddłużenie przedsiębiorców.
Wnioski:
Analiza danych przedstawionych przez NIK oraz ZUS wskazuje na narastający problem zadłużenia z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne. Wzrost kwoty należności, niska skuteczność egzekucji oraz przedawnienia, które obciążają ZUS, sugerują, że system wymaga zmian.
Argumenty za abolicją ZUS 2.0:
- Niska skuteczność egzekucji: Odzyskiwanie należności przez organy egzekucyjne jest kosztowne i mało efektywne. Wysoki odsetek nieskutecznych tytułów wykonawczych wskazuje na potrzebę alternatywnych rozwiązań.
- Wysokie koszty administracyjne: Proces egzekucji generuje znaczne koszty administracyjne, które mogłyby zostać zaoszczędzone poprzez abolicję.
- Przedawnienie należności: Utrata miliardów złotych z powodu przedawnienia, w tym znaczna część z winy ZUS, wskazuje na niedoskonałości w systemie.
- Utrudnienia dla przedsiębiorców: Rosnące zadłużenie obciąża przedsiębiorców, prowadząc do likwidacji firm i utraty miejsc pracy. Abolicja mogłaby dać im szansę na ponowne rozpoczęcie działalności.
- Doświadczenia z przeszłości: Abolicja ZUS z 2012 roku pokazała, że takie rozwiązanie może być skuteczne w redukcji zadłużenia i wspieraniu przedsiębiorców.
[1] https://www.sejm.gov.pl/Sejm7.nsf/agent.xsp?symbol=klubdecglos&IdGlosowania=38509&KodKlubu=PiS&Decyzja=Przeciw
[2] https://www.nik.gov.pl/plik/id,29179,vp,32014.pdf