Strona toczącego się przed polskim sądem postępowania może złożyć pismo procesowe, w którym uzasadni potrzebę wniesienia pytania prejudycjalnego do TSUE. W trudnych, przegranych w świetle krajowych przepisów sprawach, odesłanie prejudycjalne do unijnego Trybunału może odwrócić ich wynik na korzyść strony, w tym np. przedsiębiorcy.
Na skróty:
Pytanie prejudycjalne do TSUE – rekordowa liczba
W 2023 roku polskie sądy wniosły do Trybunału Sprawiedliwości UE rekordową, czyli największą od czasu przystąpienia Polski do Unii, liczbę 48 pytań prejudycjalnych (odesłań prejudycjalnych). Więcej wniosły tylko bułgarskie i niemieckie. Ogólnie, w latach 2019 – 2023 do TSUE wpływało rocznie średnio o ponad 100 spraw więcej niż w latach 2014 – 2018.
Na czym polega procedura odesłania prejudycjalnego?
Procedura odesłania prejudycjalnego to mechanizm, który umożliwia sądom krajowym państw członkowskich Unii Europejskiej skierowanie do TSUE pytań dotyczących interpretacji prawa pierwotnego UE, takiego jak traktaty, oraz prawa pochodnego, czyli aktów wydanych przez instytucje unijne, takich jak rozporządzenia, dyrektywy czy decyzje. Celem odesłania prejudycjalnego jest zapewnienie jednolitego stosowania prawa wspólnotowego w całej Unii oraz rozstrzyganie wątpliwości prawnych przez TSUE, co ma kluczowe znaczenie dla zachowania spójności systemu prawnego Unii Europejskiej.
Procedura polega na skierowaniu przez sąd krajowy pytania prejudycjalnego w sytuacji, gdy poweźmie on wątpliwości co do interpretacji przepisów prawa unijnego lub konieczności ich zastosowania w kontekście konkretnej sprawy. Ważne jest, aby pytanie prejudycjalne miało związek z toczącym się postępowaniem przed sądem krajowym, oraz by odpowiedź TSUE była kluczowa dla rozstrzygnięcia sprawy. Co istotne dla uczestniczących w procesach przed polskimi sądami, nie mogą oni sami wnieść pytania prejudycjalnego do TSUE. Jednak z pomocą profesjonalnego pełnomocnika (adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego) mogą nakłonić sąd do wniesienia takiego pytania, w tym przygotować jego projekt. Jeśli uda się przekonać sąd, może to przynieść ogromne korzyści przedsiębiorcy, podatnikowi, czy innemu podmiotowi, toczącemu spór w postępowaniu krajowym, bo w wyniku odpowiedzi TSUE niekorzystny bieg sprawy może ulec istotnej zmianie.
Kiedy sąd krajowy powinien złożyć wniosek?
Pytanie prejudycjalne może być zadane na każdym etapie postępowania sądowego, aż do czasu wydania rozstrzygnięcia, tj. orzeczenia kończącego postępowanie w danej instancji tak merytorycznego, jak i formalnego.
Pytanie prejudycjalne może, a nie musi, zadać sąd krajowy. Sądy ostatnich instancji przy wydawaniu orzeczeń, od których nie przysługuje środek zaskarżenia, winny dokonać weryfikacji czy istnieje potrzeba zapytania TSUE o wykładnię prawa wspólnotowego. Przykładowo Naczelny Sąd Administracyjny rozpatrujący skargę kasacyjną w sprawie podatkowej ma generalnie obowiązek skierowania pytania prejudycjalnego jeśli poruszona w nim kwestia może mieć decydujące znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Jeśli wykładnia przepisu unijnego została już dokonana przez Trybunał w innym orzeczeniu, pytanie jest zasadne jeśli pojawiły się dodatkowe wątpliwości. Obowiązek sądu zostanie ograniczony gdy wykładnia prawa unijnego jest tak oczywista, że brak racjonalnych i uzasadnionych wątpliwości co do sposobu odpowiedzi na pytanie prejudycjalne. Zaniechanie obowiązku skierowania pytania do TSUE może stanowić naruszenie prawa unijnego oraz skutkować odpowiedzialnością odszkodowawczą państwa członkowskiego.
Pytanie prejudycjalne – przepisy
Podstawą prawną procedury pytania prejudycjalnego jest art. 267 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE), a także art. 19 ust. 3 lit. b) Traktatu o Unii Europejskiej. Poza tym, do postępowania tego mają zastosowanie: Statut TSUE (protokół nr 3 dołączony do TFUE), Regulamin TSUE, Zalecenia dla sądów krajowych dotyczące składania wniosków o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym (Zalecenia TSUE 2019/C 380/01), oraz przepisy proceduralne regulujące zasady funkcjonowania sądów w danym państwie członkowskim. Na przykład, jak stanowi art. 177 § 1 pkt 31 Kodeksu postępowania cywilnego, sąd może zawiesić postepowanie z urzędu, jeżeli rozstrzygnięcie sprawy zależy od wyniku postępowania toczącego się przed TSUE.
Elementy pytania prejudycjalnego
Każde pytanie prejudycjalne powinno zawierać: sformułowanie pytań skierowanych do Trybunału, zwięzłe opis przedmiotu sporu oraz istotnych okoliczności faktycznych sprawy, przepisy prawa krajowego mające do niej zastosowanie, istotne dla sprawy orzecznictwo sądów krajowych, precyzyjne wskazanie treści przepisów prawa UE. Przede wszystkim elementem koniecznym każdego wniosku jest uzasadnienie, dlaczego w konkretnej sprawie interpretacja prawa unijnego jest niezbędna. Fakultatywnie wniosek może zawierać streszczenie argumentów strony postępowania. Uzasadnienie pytania prejudycjalnego ma kluczowe znaczenie, ponieważ TSUE może odmówić odpowiedzi, jeśli uzna pytanie za niejasne, nieistotne lub niepowiązane z danym sporem.
Nowe zasady od 1 października 2024 roku
Od 1 października 2024 r. część kompetencji w przedmiocie rozpoznawania pytań prejudycjalnych TSUE przekazał Sądowi UE. Dotyczy to pytań związanych ze sprawami z zakresu: wspólnego systemu VAT, podatku akcyzowego, Kodeksu celnego, klasyfikacji taryfowej towarów w Nomenklaturze scalonej, odszkodowań i pomocy dla pasażerów w przypadku opóźnienia lub odwołania usług transportowych oraz systemu handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych. TSUE zachował wyłączną właściwość do orzekania w sprawach wykładni prawa pierwotnego, w tym Karty Praw Podstawowych UE, międzynarodowego prawa publicznego lub zasad ogólnych prawa UE. Sąd UE będzie mógł również przekazać TSUE sprawę, która choć należy do jego właściwości, wymaga orzeczenia co do zasad mogących mieć wpływ na jedność lub spójność prawa UE. Sąd UE będzie stosować te same zasady proceduralne co TSUE. Jego orzeczenia będą miały tę samą moc prawną (w drodze wyjątku będą poddawane kontroli TSUE).
Mimo zmiany przepisów pytania prejudycjalne nadal trafiają do unijnego Trybunału, który w wyjątkowych sytuacjach może przejąć rozpoznanie sprawy. TSUE wszystkie pytania które wpłynęły po 30 września 2024 r. weryfikuje, by następnie przekazać je do Sądu UE, jeśli dotyczą powyższych spraw np. podatkowych czy celnej. W związku z reformą statutu TSUE uaktualnione zostały zalecenia dla sądów krajowych w zakresie składania wniosków o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym.
Zgodnie ze wyjaśnieniami Ministerstwa Finansów z dnia z 16 października 2024 r. – udzielonymi w związku z wątpliwościami zgłaszamy m.in. przez niektórych doradców podatkowych nie ma potrzeby zmiany ordynacji podatkowej w związku z wejściem w życie nowelizacji statutu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Zdaniem MF przez orzeczenia TSUE (do których nawiązują polskie przepisy) należy rozumieć zarówno orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości, jak i orzeczenia Sądu UE.
Skutki orzeczeń TSUE
Rozstrzygnięcie TSUE podjęte w odpowiedzi na pytanie prejudycjalne jest wiążące dla sądu krajowego, który zadał pytanie, oraz dla innych sądów orzekających w tej samej sprawie. Orzeczenie ma moc wsteczną (ex tunc), co oznacza, że obowiązuje od momentu zaistnienia stanu faktycznego, którego dotyczy. TSUE może również ponownie odpowiedzieć na pytanie prejudycjalne, jeśli ten sam sąd uzna, że istnieje potrzeba dalszej wykładni przepisów prawa unijnego.
Podsumowanie
Procedura odesłania prejudycjalnego to skuteczne narzędzie umożliwiające sądom krajowym wyjaśnienie wątpliwości w zakresie prawa unijnego, a także zapewnienie jednolitego stosowania tego prawa w całej Unii Europejskiej. Jest to mechanizm, który chroni interesy przedsiębiorców, podatników i innych podmiotów działających w ramach unijnego porządku prawnego. Odpowiedź TSUE na zadane pytanie prejudycjalne może wpłynąć na zmianę niekorzystnej sytuacji strony w postępowaniu toczonym przed polskim sądem.
Choć strona nie może bezpośrednio zadać pytania prejudycjalnego do TSUE może wnosić do sądu krajowego samodzielnie czy za pośrednictwem profesjonalnego pełnomocnika np. przedkładając stosowny wniosek, w którym wyjaśni potrzebę postawienia pytania, bądź przedstawić jego projekt. Jeśli przekona sąd o potrzebie zadania takiego pytania, niekorzystny obrót sprawy może ulec diametralnej zmianie. Dlatego by złożyć skuteczne wnioski do polskich sądów o wystąpienie do TSUE z pytaniem prejudycjalnym w każdej z istotnych dla firm dziedzin warto postawić na prawnika z doświadczeniem. Wniosek o odesłanie prejudycjalne można wnieść na każdym etapie postępowania (do wydania orzeczenia kończącego to postępowanie). Najczęściej składa się go w końcowej fazie postępowania, gdy sąd ma już pełen obraz sprawy.