Nabywanie towarów od kontrahentów ma swoje konsekwencje podatkowe. W większości przypadków przedsiębiorcy dokonują w takiej sytuacji odliczenia podatku VAT na podstawie otrzymanych faktur. Ustawa o VAT przewiduje jednak tzw. solidarną odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe kontrahenta w określonych przypadkach. Dodatkowo coraz bardziej popularny staje się nurt należytej staranności, który – co warto zaznaczyć na wstępie – nie doczekał się jeszcze ustawowej definicji. Te dwie instytucje są kluczowe, jeżeli chodzi o odpowiedzialność podatkową nabywcy towarów na tle ustawy o VAT.
Solidarna odpowiedzialność
Zgodnie z art. 105a ust. 1 ustawy o VAT podatnik podatku VAT, na rzecz którego dokonano dostawy towarów objętych załącznikiem nr 15 do ustawy o VAT, odpowiada solidarnie wraz z podmiotem dokonującym tej dostawy za jego zaległości podatkowe, w części podatku proporcjonalnie przypadającej na dostawę dokonaną na jego rzecz, w sytuacji, gdy w momencie dokonania dostawy podatnik wiedział lub miał uzasadnione podstawy, aby przypuszczać, że cała kwota podatku przypadająca na dokonaną na jego rzecz dostawę lub jej część nie zostanie wpłacona na rachunek urzędu skarbowego. Zgodnie z ust. 2 tego przepisu podatnik miał uzasadnione podstawy do tego, aby przypuszczać, że cała kwota podatku przypadająca na dokonaną na jego rzecz dostawę towarów lub jej część nie zostanie wpłacona na rachunek urzędu skarbowego, jeżeli okoliczności towarzyszące tej dostawie towarów lub warunki, na jakich została ona dokonana, odbiegały od okoliczności lub warunków zwykle występujących w obrocie tymi towarami, w szczególności, jeśli cena za dostarczone podatnikowi towary była bez uzasadnienia ekonomicznego niższa od ich wartości rynkowej.
Przepis ten ma ograniczone zastosowanie, ponieważ podlegają mu wyłącznie towary wymienione w załączniku 15 do ustawy. Co prawda, w załączniku tym zostały wyspecyfikowane kategorie towarów i usług, które na podstawie różnych raportów Ministerstwa zostały uznane za szczególnie narażone na oszustwa podatkowe, to jednak reżimem solidarnej odpowiedzialności ustawodawca zdecydował się objąć jedynie dostawy towarów. Wprowadzenie solidarnej odpowiedzialności w przypadku nabywania takich towarów skutkuje odpowiedzialnością obydwu stron transakcji za prawidłowe rozliczenie VAT.
Kolejną kwestią jest podmiot podlegający odpowiedzialności solidarnej. Zgodnie z tym przepisem jest to podatnik VAT, a zatem w uproszczeniu można stwierdzić, że odpowiedzialność solidarna ma zastosowanie jedynie w ramach tzw. obrotu profesjonalnego.
Dodatkowo należy zaznaczyć, że reżim odpowiedzialności solidarnej nie będzie miał zastosowania w przypadku transakcji zwolnionych podmiotowo lub przedmiotowo z VAT, ponieważ już sama definicja odpowiedzialności solidarnej wskazuje na konieczność istnienia zobowiązania podatkowego, tj. podatku VAT do zapłaty, który nie powstanie w przypadku transakcji/podatników zwolnionych.
Finalnie warto wskazać, że odpowiedzialność solidarna dotyczy tylko części zobowiązania podatkowego kontrahenta przypadającej na dostawę dokonaną na rzecz nabywcy odpowiadającego solidarnie. Innymi słowy, nabywca w takim przypadku ma ograniczoną odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe VAT dostawcy.
Wyłączenia
Ustawodawca przewidział wyłączenia od stosowania solidarnej odpowiedzialności nabywcy towaru w VAT. W pierwszej kolejności nie będzie ona miała zastosowania w przypadku nabycia paliw na stacjach paliw lub gazu płynnego, a także, gdy dostawy tych towarów dokonuje podatnik dostarczający gaz przewodowy za pośrednictwem własnych sieci przesyłowych lub dystrybucyjnych.
Kolejna sytuacja dotyczy braku chęci osiągnięcia korzyści majątkowej przez dostawcę. Innymi słowy, solidarna odpowiedzialność znajdzie zastosowanie jedynie w przypadku celowego i świadomego działania dostawcy.
Trzecim przypadkiem wyłączającym odpowiedzialność solidarną nabywcy, wynikającym z art. 105a ust. 3 pkt 5 VAT-u, jest przypadek nabycia towarów udokumentowany fakturą, w której kwota należności ogółem przekracza kwotę 15 tys. zł lub jej równowartość wyrażoną w walucie obcej.
Ostatnią możliwością wyłączenia solidarnej odpowiedzialności nabywcy jest zapłata z wykorzystaniem mechanizmu podzielonej płatności.
Kwestia należytej staranności
W przypadku odpowiedzialności nabywcy w VAT nie sposób pominąć kwestii należytej staranności w weryfikacji kontrahenta i transakcji. Pomimo braku legalnej definicji należytej staranności i jednocześnie ustawowego wymogu jej dochowywania kwestia ta coraz bardziej się rozwija. Ministerstwo wydało nawet wskazówki dotyczące weryfikacji kontrahenta oraz transakcji zatytułowane: „Metodyka w zakresie oceny dochowania należytej staranności przez nabywców towarów w transakcjach krajowych”. Jest to dokument niewiążący, stanowiący jedynie ogólne wytyczne przy tworzeniu wewnętrznych procedur dotyczących dochowania należytej staranności w firmie.
O tym, jak ważna jest to kwestia, przekonała się swego czasu Grupa Lotos. Urząd skarbowy wskazał, że Grupa Lotos ma 160,9 mln zł zaległości podatkowej z tytułu VAT, w związku z tym, iż jako profesjonalny nabywca paliw nie dochowała należytej staranności przy weryfikacji kontrahenta i transakcji, wymaganej od podmiotu prowadzącego przedsiębiorstwo na tak dużą skalę. W efekcie fiskus obciążył Grupę Lotos za oszustwa podatkowe, które wykonywali dwaj jej kontrahenci, a w których Grupa nieświadomie brała udział. W ocenie fiskusa, dochowując należytej staranności, spółka wiedziałaby, że transakcje, w których uczestniczyła, były oszustwem, a w konsekwencji niedochowania formalnego wymogu nie miała prawa do odliczenia podatku VAT naliczonego.
Autor: Kancelaria Prawna Skarbiec specjalizuje się w ochronie majątku, doradztwie strategicznym dla przedsiębiorców oraz zarządzaniu sytuacjami kryzysowymi.