Z badania Związku Przedsiębiorstw Finansowych wynika, że 4,7 proc. Polaków nie ma komu zostawić swojego majątku.[1] Z danych GUS wynika, że w Polsce jest obecnie blisko 10 mln seniorów, a to oznacza, że temat dotyczy ok. 0,5 mln rodaków.[2] Co się stanie z majątkiem emeryta, który nie ma spadkobierców?
Tylko co szósty senior w Polsce zdecydował się na sporządzenie testamentu, co pokazuje, że wciąż brakuje świadomości na temat planowania spadkowego. Wyniki badania przeprowadzonego przez Związek Przedsiębiorstw Finansowych oraz Instytut Rozwoju Gospodarczego Szkoły Głównej Handlowej wskazują, że jedynie 10 proc. Polaków posiada testament, a wśród osób powyżej 64. roku życia odsetek ten wynosi 16,2 proc. Oznacza to, że aż dziewięciu na dziesięciu seniorów nie zabezpieczyło prawnie przyszłości swojego majątku.[3]
Główną przyczyną braku testamentu jest przekonanie, że nie ma takiej potrzeby – taką odpowiedź wskazało 47 proc. respondentów biorących udział w badanu ZPF i IRG SGH. Ponad jedna piąta (22,3 proc.) uznała, że nie posiada wystarczających aktywów, by spisywać ostatnią wolę. Co ważne, 4,7 proc. badanych stwierdziło, że nie ma komu zostawić swojego majątku, co oznacza, że temat ten dotyczy ponad pół miliona osób.
Brak testamentu to majątek dla państwa
Tymczasem jeśli senior nie pozostawi testamentu, a nie ma ustawowych spadkobierców, to cały jego majątek przechodzi na własność gminy ostatniego miejsca zamieszkania. W przypadku, gdy nie można ustalić takiej gminy, spadek trafia do Skarbu Państwa. Oznacza to, że cały dorobek życia seniora – nieruchomości, oszczędności, przedmioty codziennego użytku, a także wartościowe pamiątki – stają się własnością instytucji państwowych. Proces ten nie następuje od razu. Najpierw sąd przeprowadza postępowanie spadkowe, by upewnić się, że nie istnieją inni uprawnieni do dziedziczenia krewni. Jeśli ich nie ma, gmina lub państwo przejmuje nieruchomości, oszczędności, przedmioty codziennego użytku, a nawet wartościowe pamiątki.
Jak senior może samodzielnie zdecydować o swoim majątku?
Emeryci mają do wyboru kilka rozwiązań. Najprostszą i najczęściej stosowaną formą jest sporządzenie testamentu – można go napisać własnoręcznie lub skorzystać z pomocy notariusza. Alternatywą jest przekazanie majątku jeszcze za życia w formie darowizny – senior może obdarować wybraną osobę nieruchomością, oszczędnościami czy innymi wartościowymi przedmiotami. Seniorzy, którzy nie mają spadkobierców, mogą również zdecydować się na zapisanie swojego majątku fundacji lub organizacji charytatywnej, np. hospicjum, domowi dziecka, schronisku dla zwierząt czy instytucji historycznej. Inną możliwością jest umowa o dożywocie – w jej ramach senior przekazuje nieruchomość w zamian za dożywotnią opiekę lub świadczenia pieniężne.
Co z pamiątkami i przedmiotami osobistymi?
Jeśli senior nie ma spadkobierców, a jego osobiste rzeczy takie jak fotografie, dokumenty, pamiątki rodzinne nie zostały wcześniej przekazane konkretnym osobom, zazwyczaj trafiają wraz z całym majątkiem do gminy lub Skarbu Państwa. W praktyce jednak często są sprzedawane, niszczone lub trafiają do magazynów urzędowych, jeśli nie mają wartości rynkowej. Jeśli senior chce, by jego pamiątki przetrwały i trafiły w dobre ręce, warto sporządzić listę przedmiotów i wskazać osoby lub instytucje, które powinny je otrzymać np. muzeum, archiwum, bibliotekę czy organizację historyczną. Można też za życia podzielić pamiątki i wręczyć je osobom lub instytucjom, które je docenią. Albo wskazać w testamencie, co ma się stać z osobistymi przedmiotami.
Umowa o dożywocie. Jak to działa?
Umowa o dożywocie, której zapisy opierają się na Kodeksie cywilnym, zwłaszcza w artykule 908 (i kolejnych) daje seniorowi możliwość przekazania własności nieruchomości osobie prywatnej albo instytucji (np. funduszowi hipotecznemu) w zamian za opiekę lub dożywotnie świadczenia pieniężne. Po podpisaniu takiej umowy nabywca nieruchomości (np. fundusz hipoteczny) zobowiązuje się do zapewnienia seniorowi dożywotniego prawa zamieszkiwania, które jest zabezpieczone poprzez ustanowienie służebności osobistej mieszkania. To prawo jest wpisywane do księgi wieczystej nieruchomości, co oznacza, że jest wiążące także dla jej przyszłych właścicieli. Na mocy umowy o dożywocie senior otrzymuje dożywotnio comiesięczną rentę. Może otrzymać też jednorazową kwotę pieniężną.
Zaletą hipoteki odwróconej są dodatkowe pieniądze, które senior może dostać, by podreperować swój domowy budżet. Plusem jest też to, że senior, który zawarł umowę z funduszem hipotecznym nie musi płacić już co miesiąc czynszu za mieszkanie (w tym jego podwyżek), ani regulować innych opłat (np. podatku od nieruchomości, opłat przekształceniowych), bo te koszty są po stronie świadczeniodawcy. Dla niektórych emerytów, zwłaszcza tych, którzy mają spadkobierców i chcą zostawić im mieszkanie lub dom, minusem może być to, że w przypadku renty dożywotniej nie ma możliwości dziedziczenia nieruchomości. W chwili zawarcia umowy z funduszem hipotecznym, to właśnie na fundusz przechodzi prawo własności do takiej nieruchomości.
Seniorzy bez spadkobierców nie muszą godzić się na to, by ich majątek trafił do urzędu. Dzięki testamentowi, darowiźnie czy umowie o dożywocie mogą sami zdecydować o losach swojego dorobku. Warto również rozważyć hipotekę odwróconą – pozwala ona uzyskać dodatkowe środki na godne życie, zamiast zostawiać nieruchomość państwu.
[1] https://zpf.pl/60-proc-polakow-nie-zabezpieczylo-finansowo-bliskich-na-wypadek-swojej-smierci-jakie-podaja-powody/
[2] https://www.pap.pl/aktualnosci/gus-ponad-jedna-czwarta-populacji-polski-seniorzy
[3] Tamże