Polska, jako jeden z nielicznych krajów Unii Europejskiej, nie dostosowała jeszcze systemu Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta do wymogów prawa Unii Europejskiej. Przy pierwszej próbie wprowadzenia ROP w 2021 roku organizacje producenckie dostrzegły, że nie respektuje on założeń Dyrektywy odpadowej (Dyrektywa 2018/851/WE), według której najważniejsze jest ograniczenie kosztów ponoszonych przez wprowadzających do katalogu ściśle określonego przez tę Dyrektywę, przy pomniejszeniu tych kosztów o przychody ze sprzedaży surowców do recyklingu. Kolejnymi fundamentalnymi zastrzeżeniami podnoszonymi wobec ówczesnego projektu było nieuwzględnianie przez niego zasady efektywności kosztowej oraz ustalania tychże kosztów w przejrzysty sposób z udziałem wszystkich zainteresowanych stron.
Wraz ze wznowieniem prac nt. wdrożenia ROP w 2024 roku coraz wyraźniej kształtuje się potrzeba wypracowania systemu ROP, który uwzględni zarówno dobro środowiska, jak i interes uczestników gospodarki odpadami. Ministerstwo Klimatu i Środowiska przygotowuje już projekt ustawy, a podmioty zaangażowane apelują, by tym razem spełniał on wymogi zawarte w Dyrektywie odpadowej. Eksperci zauważają, że dobrym punktem odniesienia dla rozwiązań w Polsce mogą być rozwiązania z systemów ROP innych państw UE, które osiągają wysoki poziom zbiórki odpadów.
1 października w Świetlicy Wolności odbyła się debata, na której udział wzięła Pani Anita Sowińska, podsekretarz stanu w Ministerstwie Klimatu i Środowiska, eksperci krajowi oraz przedstawiciele organizacji eksperckich i branżowych w tematyce gospodarki odpadami z państw członkowskich UE, w których systemy ROP z powodzeniem funkcjonują od lat.
Wnioski z debaty – kluczowe kierunki reform ROP w Polsce:
1. Zasadnicza rola przedsiębiorców w tworzeniu efektywnego systemu ROP. Przedsiębiorcy powinni odgrywać wiodącą rolę w tworzeniu systemu ROP. W Belgii i Włoszech producenci inicjowali działania związane z gospodarką odpadami opakowaniowymi, zanim powstały odpowiednie przepisy prawne. Dlatego też w Polsce warto, aby system opierał się na współpracy między producentami/organizacjami producentów, sektorem prywatnym zrzeszającym przedsiębiorców z branży odpadowej a władzami samorządowymi, przy czym powinny obowiązywać jasne regulacje.
2. Efektywna współpraca między interesariuszami. Kluczowym elementem skutecznego systemu ROP jest ścisła współpraca wszystkich interesariuszy uczestniczących w gospodarce odpadami: przemysłu, władz lokalnych, organizacje odzysku opakowań i konsumentów. Tylko dzięki takiej koordynacji można zapewnić efektywne działanie systemu. Ustawodawcy powinni zapewnić przejrzystość w zakresie pobierania i alokacji opłat produktowych.
3. Dobrze funkcjonujący ROP musi respektować założenia Dyrektywy odpadowej, czyli gwarantować równe traktowanie przedsiębiorców partycypujących w systemie. Węgry, które wprowadziły system ROP w oparciu o opodatkowanie producentów (tzw. para-podatki), osiągnęły gorsze wyniki w porównaniu do takich krajów jak Belgia czy Włochy, gdzie producenci świadomie i dobrowolnie decydują się przetwarzać odpady, gdyż zachęcają ich do tego przejrzyste przepisy i system, w którym ciężar gospodarowania odpadami rozkłada się sprawiedliwie na wszystkich interesariuszy (również organizacje odzysku opakowań i władze samorządowe odpowiadające za organizację punktów zbiórki).
4. Znaczenie edukacji i roli konsumentów. Konsumenci są kluczowym podmiotem w ramach ROP. Edukacja społeczeństwa w zakresie prawidłowego sortowania odpadów oraz zapewnienie łatwego dostępu do odpowiedniej infrastruktury to podstawowe warunki, aby system działał prawidłowo. Kampanie edukacyjne muszą być skierowane do całego społeczeństwa, a spójny i jednolity przekaz na poziomie krajowym ułatwi obywatelom przestrzeganie zasad zbiórki odpadów.
5. Jednolity system recyclingu dla całego kraju, oparty o jednego bądź kilku krajowych operatorów systemu, czyli organizacje odzysku opakowań. Systemy ROP, w których jeden podmiot lub niewielka liczba podmiotów zarządza całym systemem (np. system włoski lub belgijski), są w stanie zbierać i przetwarzać większe ilości odpadów, a jednocześnie robią to przy niższych kosztach niż systemy z rozproszoną siecią organizacji odzysku opakowań. W krajach takich jak Belgia, działanie jednej organizacji odzysku opakowań dla całego kraju pozwala na osiągnięcie wysokiej efektywności. Ujednolicenie zasad sortowania umożliwia przyciągnięcie inwestycji w nowoczesne technologie sortowania i recyklingu, co jest kluczowym czynnikiem sukcesu. Polska powinna dążyć do stworzenia spójnego systemu, aby uniknąć chaosu związanego z różnicami regionalnymi.
Extended Producer Responsibility Alliance (EXPRA), czyli organizacja zrzeszająca 33 krajowe systemy ROP od 30 lat prowadzi kompleksowe analizy wydajności europejskich systemów gospodarki odpadami. EXPRA współpracuje z przemysłem i władzami państw, które wdrożyły ROP w celu tworzenia zrównoważonych systemów gospodarowania odpadami opakowaniowymi.
Na skróty:
Rola przedsiębiorców z branży odpadowej w budowie skutecznego systemu ROP
Monika Romenska, przedstawicielka EXPRY podkreśliła, że Polska jest w kluczowym momencie tworzenia nowego systemu ROP. To okres, w którym decyduje się o budowie fundamentów systemu i ważne jest, aby skorzystać z najlepszych praktyk innych krajów i unikać błędów popełnionych przez inne państwa. Wskazała, że niezbędne jest zapewnienie ścisłej współpracy między podmiotami odpowiadającymi za gospodarkę odpadami (przemysłem, samorządami i konsumentami). Efektywność systemów EPR powinna być oceniana na podstawie wskaźników recyklingu osiąganych przez różne kraje. Przykładem państw, które osiągnęły sukces, są Belgia, Holandia, Czechy i Włochy, bowiem osiągają wysokie wyniki w recyklingu odpadów opakowaniowych.
Monika Romenska zauważyła, że jednym z elementów wspólnych dla skutecznych systemów, takich jak w Belgii czy Włoszech, jest inicjatywa przemysłu: Branża odpadowa samodzielnie zaczęła wdrażać rozwiązania zanim powstały odpowiednie przepisy. Innym wspólnym elementem jest to, że organizacje zajmujące się ROP są non-profit, co oznacza, że ich celem jest dostarczanie usług publicznych, a nie generowanie zysków. Systemy w tych krajach są często oparte na jednym organizatorze (single PRO), co zapewnia większą kontrolę, choć ważne jest monitorowanie takiego systemu, aby zapewnić równe warunki działania. Przedstawicielka EXPRY podkreśliła, że kluczowe jest zapewnienie konsumentom łatwego dostępu do infrastruktury i edukacji na temat prawidłowego segregowania odpadów. Organizacje zrzeszone w EXPRA, często prowadzą programy edukacyjne w szkołach, co pozwala młodym ludziom stać się „ambasadorami” odpowiedzialności ekologicznej. Ważne jest również, aby przekaz do konsumentów był spójny i jednolity na poziomie krajowym.
Podział ról wśród uczestników ROP musi być przejrzysty
EUROPEN, czyli Europejska Organizacja Opakowań, działa na rzecz dialogu między przedsiębiorstwami, regulatorami oraz władzami samorządowymi, aby wspierać tworzenie polityki i przepisów sprzyjających zrównoważonemu zarządzaniu opakowaniami oraz ich recyklingowi. Celem organizacji jest promowanie zrównoważonych rozwiązań w zakresie opakowań, które spełniają wymogi ochrony środowiska, a jednocześnie pozostają efektywne ekonomicznie i nie zaburzają konkurencji rynkowej. Marzia Scopelliti, która reprezentowała EUROPEN podkreśliła, że kluczem do sukcesu systemu ROP w Polsce będzie właściwe wdrożenie minimalnych wymagań zawartych w Artykule 8A Dyrektywy odpadowej, czyli równego traktowania przedsiębiorców partycypujących w systemie niezależnie od ich wielkości i pochodzenia: Wdrożenie tych wymogów zapewni klarowne role i sprawiedliwą odpowiedzialność dla wszystkich uczestników systemu, co jest fundamentalne dla efektywności i transparentności systemu. Ważne jest, aby system zapewniał pełną przejrzystość – nie tylko w zakresie zbierania opłat, ale również w sposobie, w jaki te opłaty są reinwestowane.
Marzia Scopelliti zgodziła się z przedstawicielką EXPRY, że Polska może czerpać z przykładów dobrze funkcjonujących systemów, takich jak te w Belgii i Włoszech, które skutecznie transponowały wymagania unijne. Dodała, że główne wyzwania związane z wdrażaniem ROP wynikają z różnic narodowych i regionalnych w sposobie korzystania z opakowań oraz w systemach zbiórki odpadów. Kluczową rolę odgrywa tu edukacja konsumentów, ponieważ nawet najlepszy system nie zadziała bez odpowiedniego zaangażowania obywateli. Marzia ostrzegła, że jeśli system ROP zostanie źle zaprojektowany, koszty ponoszone przez przemysł mogą być zbyt wysokie, co poskutkuje wyższymi cenami produktów dla konsumentów. Dlatego ważne jest, aby system nie obciążał nadmiernie przedsiębiorców, a co za tym idzie obywateli.
Belgijski system ROP. Dlaczego jest tak efektywny?
Jak wynika z najnowszego raportu WEI pt. „Modele systemów Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta w wybranych państwach Unii Europejskiej: Porównanie i rekomendacje dla Polski” jednym z najbardziej efektywnych systemów ROP w UE jest system belgijski, który osiąga wskaźnik recyklingu na poziomie 79 proc.
Thomas De Meester, przedstawiciel Fost Plus podkreślił, że kluczową przyczyną sukcesu Belgii jest jedna organizacja odzysku opakowań w całym kraju, który umożliwił inwestycje w nowoczesne centra sortowania i recyklingu, dostosowane do specyficznych potrzeb związanych z odpadami opakowaniowymi. Belgijski system umożliwił również budowę lokalnych zakładów recyklingowych w gminach, co dodatkowo wspiera efektywność operacji. Fost Plus to jedyna organizacja odzysku w Belgii, która zajmuje się organizacją zbiórki i recyklingu odpadów opakowaniowych, współpracując z lokalnymi władzami, które odpowiadają za organizację zbiórki odpadów od mieszkańców. Koszty systemu pokrywane są przez producentów, którzy opłacają składki na rzecz Fost Plus, a organizacja ta dostarcza gminom odpowiednich zasobów i informacji, aby zapewnić skuteczną zbiórkę.
Thomas De Meester zaznaczył, że ważnym czynnikiem sukcesu jest pełna kontrola nad danymi dotyczącymi odpadów: Fost Plus monitoruje każdą część procesu, od momentu zbiórki, przez sortowanie, aż po recykling. Firma ma również bezpośrednie umowy z wszystkimi partnerami w łańcuchu wartości, co pozwala na wprowadzenie wysokich standardów jakościowych, które są jednymi z najwyższych w UE.
Thomas De Meester oznajmił, że dla Polski, która transformuje swój system ROP, kluczowe jest zbudowanie współpracy między wszystkimi uczestnikami – przemysłem, samorządami i konsumentami. Ważne jest, aby już na etapie projektowania systemu zadbać o jasną komunikację i zaangażowanie wszystkich stron. Konsumenci muszą mieć ułatwiony dostęp do odpowiedniej infrastruktury i jasno sprecyzowane zasady sortowania, które powinny być jednolite w całym kraju. W Belgii, uproszczenie zasad sortowania odpadów, np. poprzez rozszerzenie zbiórki wszystkich plastikowych opakowań, znacząco zwiększyło wskaźniki recyklingu.
Jednolity system recyclingu – doświadczenia Belgii i Włoch
Profesor Edoardo Croci z Uniwersytetu Bocconi w rozmowie z Piotrem Palutkiewiczem, Wiceprezesem WEI przedstawił wyniki badań dotyczących systemów Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta w Europie, koncentrujących się na ich efektywności i skuteczności. Kluczowym wnioskiem jego badań jest to, że systemy ROP, które działają bez konkurencji, czyli te, w których jeden podmiot lub niewielka liczba podmiotów zarządza całym systemem, są bardziej efektywne i skuteczne niż systemy konkurencyjne. Oznacza to, że takie systemy są w stanie zbierać i przetwarzać większe ilości odpadów, a jednocześnie robią to przy niższych kosztach. Profesor podkreślił, że kluczem do sukcesu tych systemów jest ścisła współpraca pomiędzy producentami a lokalnymi władzami: Wspólne działania na poziomie lokalnym, np. zawieranie porozumień z lokalnymi instytucjami, pozwalają na lepsze wyniki w zbiórce i recyklingu odpadów. To współdziałanie ma znaczenie zarówno techniczne, jak i organizacyjne, a także wpływa na zaangażowanie obywateli w proces segregacji i zbiórki odpadów.
Zapytany o to, które kraje w Europie osiągają najlepsze wyniki w ramach systemów ROP, Profesor Croci wskazał Włochy jako przykład państwa, które działa bardzo efektywnie i skutecznie. W jego ocenie, Włochy, w których dominują pojedyncze podmioty odpowiedzialne za zarządzanie (tzw. PRO – organizacje odpowiedzialne za zbiórkę i przetwarzanie odpadów), posiadają efektywny system ROP, gdyż zapewniają większą spójność i lepszą organizację całego procesu zbiórki. Profesor Croci zauważył także, że różne kraje stosują różne modele systemów ROP, co ma wpływ na ich efektywność. Na przykład Węgry, które wprowadziły system ROP w oparciu o opodatkowanie producentów (tzw. para-podatki), osiągnęły gorsze wyniki w porównaniu do takich krajów jak Belgia czy Włochy. Profesor podkreślił, że obywatele muszą być świadomi, że ich codzienne decyzje i zachowania mają realny wpływ na środowisko. Jednakże równie ważne jest, aby systemy zbiórki odpadów były zorganizowane w sposób przejrzysty i łatwy do zrozumienia dla przeciętnego konsumenta.
Współpraca między interesariuszami – fundament efektywnego systemu ROP wg. WEI
Warsaw Enterprise Institute rekomenduje, aby w ramach systemu ROP przedsiębiorcy zawierali porozumienia z gminami, co pozwoli na lepszą koordynację działań związanych z gospodarką odpadami. Specjalnie powołany organ administracji rządowej, pełniłby funkcje regulacyjne i mógłby funkcjonować w ramach istniejących instytucji ochrony środowiska, takich jak Ministerstwo Klimatu i Środowiska lub Instytut Ochrony Środowiska. Regulator będzie wydawał zezwolenia dla przedsiębiorców oraz nadzorował ich działalność, zapewniając, że realizują zbiórkę odpadów efektywnie i zgodnie z przepisami. Dzięki temu możliwe będzie lepsze dostosowanie systemu do warunków i potrzeb społeczności lokalnych, a także zwiększy się liczba przedsiębiorców aktywnie partycypujących w systemie.
Na podstawie analizy modeli działania ROP w Unii Europejskiej, a także szeregu publikacji i analiz na temat potencjalnych skutków wdrożenia systemu w Polsce rekomendujemy wprowadzenie modelu współpracy samorządów, regulatora i organizacji producentów. Powinniśmy wprowadzić takie rozwiązania w ramach systemu ROP, które uwzględniają wyzwania związane z ochroną środowiska przy jednoczesnym poszanowaniu interesu przedsiębiorców. Rozwiązanie wykorzystujące potencjał sektora prywatnego do zorganizowania i koordynowania systemu ROP powinno zapewnić Polsce wysoki poziom selektywnej zbiórki odpadów – podsumowują eksperci WEI.
